Πρωτομαγιά των λουλουδιών

Γνωστός στους διάφορους πολιτισμούς με διαφορετικά ονόματα, ο Μάιος ονομάστηκε έτσι από τη ρωμαϊκή θεότητα Maja (Μάγια) της οποίας το όνομα προήλθε με τη σειρά του από την ελληνική λέξη Μαία, τροφός και μητέρα. Η Μάγια ταυτίστηκε και με την Ατλαντίδα νύμφη Μαία, μητέρα του Ερμή στον οποίο και αφιερώθηκε ο μήνας. Ήδη από τους Ρωμαίους, η αρχή του μήνα σηματοδοτούνταν από τον εορτασμό της Αγαθής Θεάς ενώ σε όλη τη διάρκειά του τελούνταν γιορτές συνδεδεμένες με την ευφορία των αγρών.

Η φυσιογνωμία του Μαΐου στη λαϊκή αντίληψη έχει δυο σημασίες: συνυπάρχει σ αυτήν το καλό και το κακό, η αναγέννηση και ο θάνατος. Όλες αυτές οι ιδιότητες συγκλίνουν και συγκεντρώνονται στην πρώτη του μέρα, την Πρωτομαγιά. Ο εθιμικός εορτασμός της ως της τελικής νίκης του καλοκαιριού κατά του χειμώνα και της επικράτησης της ζωής επί του θανάτου έχει μακρότατη παράδοση με ρίζες που ανάγονται σε προχριστιανικές αγροτικές λατρευτικές τελετές που αποσκοπούσαν στη γονιμότητα των αγρών και, κατ’ επέκταση, και των ζώων και των ανθρώπων.

Αργότερα, η αρχική αυτή έννοια χάθηκε και τα έθιμα επιβίωσαν απλώς ως λαϊκές γιορτές στις οποίες συμπεριλαμβάνονται περιφορά δέντρων, πράσινων κλαδιών ή στεφάνων με λουλούδια, ανακήρυξη του βασιλιά ή της βασίλισσας του Μάη, χορός γύρω από ένα δέντρο ή ένα στολισμένο κοντάρι-γαϊτανάκι. Πρόκειται για μια από τις ελάχιστες γιορτές χωρίς θρησκευτικό περιεχόμενο που έχουν διατηρηθεί ως τις μέρες μας με εκδηλώσεις που απαντώνται στον λαϊκό πολιτισμό πολλών ευρωπαϊκών λαών. Σε χωριά της Γερμανίας π.χ. την 1η Μαΐου ένα κλαδί στολισμένο με ταινίες τοποθετείται στην κεντρική πλατεία και γύρω του στήνονται ξέφρενοι χοροί. Ακόμη εκλέγουν το πιο όμορφο κορίτσι του χωριού ως βασίλισσα του Μαΐου το οποίο ντύνουν με κάτασπρο φόρεμα.

Στην αρχαία Ελλάδα

Οι αρχαίοι Έλληνες, ως φλογεροί φυσιολάτρες, γιόρταζαν το άνοιγμα των λουλουδιών και το φτάσιμο της άνοιξης. Aπό τα αρχαιότερα χρόνια του πολιτισμού τους, που έφθασε στην Eλλάδα από τη Θράκη το ρόδο, μαζί με τις Oρφικές διδασκαλίες, το άνθος αυτό έγινε σύμβολο και υμνήθηκε ως η νύμφη των ανθέων. H γιορτή, όμως, της άνοιξης, η αρχαία Πρωτομαγιά, πήρε σιγά-σιγά κι επίσημη μορφή. Aπό τις παλαιότερες γιορτές, δημιουργήθηκαν τα Aνθεστήρια, η γιορτή των λουλουδιών. Aυτή ήταν η πρώτη επίσημη γιορτή ανθέων των Eλλήνων. Iδρύθηκε πρώτα στην Aθήνα, όπου με μεγαλοπρέπεια βάδιζαν προς τα ιερά πομπές με κανηφόρες, που έφερναν άνθη. Έπειτα τα Aνθεστήρια διαδόθηκαν και σ άλλες πόλεις της Eλλάδος και πήραν πανελλήνια μορφή.

«Τα έθιμα της πρωτομαγιάς»

Κεντρικός πυρήνας του εορτασμού της Πρωτομαγιάς σε όλους τους πολιτισμούς ήταν η ανθρώπινη χαρά για την άνοιξη, η αυθόρμητη λατρεία της βλάστησης. Τόπος εορτασμού λοιπόν ήταν η εξοχή, όπου συνηθιζόταν κυλίσματα στη χλόη, πλύσιμο του προσώπου με μαγιάτικη δροσιά, χτύπημα του σώματος με χλωρά κλαριά κ.λ.π  Απότοκο των δοξασιών αυτών είναι το μαγιάτικο στεφάνι στην πόρτα των σπιτιών από διάφορα άνθη και καρπούς.

Η αναγέννηση της φύσης στον ελληνικό λαϊκό βίο συμβολιζόταν με διάφορα έθιμα: το Μαγιόξυλο στην Κέρκυρα (κορμός τρυφερού κυπαρισσιού στολισμένος με άνθη και ένα στεφάνι περιφερόταν από νέους στους δρόμους της πόλης), το Μαγιόπουλο στο Βόλο (παιδί που ενσάρκωνε το Μάη, στολισμένο με λουλούδια, συνοδευόταν στην περιπλάνησή του στους δρόμους από χορό προσωπιδοφόρων που τραγουδούσε μαγιάτικα τραγούδια), τη Ναύπακτο (όπου το παιδί συνόδευαν γέροι φουστανελάδες) και την Αγόριανη, την «Πιπεριά» στην Εύβοια (ένας άνδρας ντυμένος με λουλούδια και κλαδιά ελιάς, καρυδιάς και άλλων δέντρων συμβόλιζε τη δύναμη της βλάστησης και βρεχόταν με νερό σε κάθε σπίτι από αυτά που επισκεπτόταν για να τραγουδήσει με τη συνοδεία άλλων πέντε-έξι συντρόφων του), τον «Ζαφείρη» στο Ζαγόρι της Ηπείρου (ένα παιδί προσποιούνταν το νεκρό ξαπλωμένο στο χλωρό χορτάρι για να το ράνουν με λουλούδια τα νεαρά κορίτσια μέχρι ότου το καλέσουν να αναστηθεί και να τρέξουν όλοι μαζί τραγουδώντας στα χωράφια), το «Φουσκοδέντρι» στην Καστανιά Στυμφαλίας, αναγόμενα όλα στα Αδώνια των αρχαίων.

Πολλές δοξασίες και προλήψεις σχετικές με τα μάγια, συνδέονταν στην παράδοση του λαού με τον Μάιο και τη βλαπτική του ιδιότητα. Το γεγονός έχει την εξήγησή του στο ότι κατά τα ρωμαϊκά χρόνια τελούνταν γιορτές προς τιμήν των νεκρών. Οι νεκροί και οι ψυχές τους γύριζαν ελεύθερες πάνω στη γη από τη νύκτα της Ανάστασης του Χριστού ως τη μέρα της Πεντηκοστής. Είναι λοιπόν ο μήνας των νεκρών και οι θνητοί δεν πρέπει να κάνουν κάτι που θα τους προσβάλλει. Η επιφυλακτικότητα αυτή έφερε τη συνήθεια σε πολλά μέρη να μη γίνονται γάμοι αυτό τον μήνα αλλά και να λαμβάνονται μια σειρά μέτρων για να μην πιάσουν τα μάγια.

Πρωτομαγιά στην Αθήνα

H Aθήνα του 19^ου αιώνα γιόρταζε το Mάη χαρούμενα μέσα στους κήπους και στα λουλούδια. Όταν η πόλη ήταν ακόμα μικρή, ο γιορτασμός αυτός είχε μια ομορφιά γοητευτική. Έτρεχαν όλοι προς τους ανθόκηπους, που ήσαν στα βορεινά της πόλης. Eκεί πέρα: «στα Πατήσια, στα Πατήσια, όπου πάει ο δρόμος ίσια»… Γιατί στα Πατήσια τότε ήσαν οι μεγάλοι ανθόκηποι. Eκεί έμπαινε ο κόσμος κι έκοβε άνθη ανεμπόδιστα. Τα τελευταία σπίτια των Αθηνών έφταναν στην πλατεία Αμερικής, ενώ στις δύο πλευρές της λεωφόρου υπήρχαν κέντρα, τα «εξοχικά» όπου οι Αθηναίοι ικανοποιούσαν την πείνα της εξοχής υπό τους ήχους καντάδων.

Για αυτές τις πρωτομαγιάτικες εκδρομές στα Πατήσια ο Γ. Σουρής έγραφε στα 1878:

«Καλώς τονε τον Μάη με τους γλυκούς ζεφύρους,
Με τα κουκιά τα φρέσκα, τους μυρωδάτους τσίρους,
Με τ’ άνθη, με τα ρόδα, με τα χλωρά γρασίδια,
Με μουσικές, τραγούδια, ερωτικά παιχνίδια,
Γέλια, φωνές, μεθύσια,
Ψυχή μου στα Πατήσια
Για δέτε τι μαγεία στων Πατησιών το μέρος!
Εδώ σαν πεταλούδα κρυφοπετά ο έρως.

Μόλις τρελέ μου Μάη, η μούρη σου προβάλλει
Της Πλάκας οι τενόροι σου εξυμνούν τα κάλλη,
Και με αυτούς αρχίζει των ποιητών η λύρα,
Το πιο βαθύ ρομάντζο για τ’ άφθονά σου μύρα,
Και όσες ομορφάδες σκορπάς και πρασινάδες.»

Πρωτομαγιά των εργατών

Η πρώτη του Μάη πήρε μέσα από τη διεθνή ιστορική συγκυρία και μια άλλη διάσταση, έντονα κοινωνική και συνδέθηκε με τους εργατικούς και συνδικαλιστικούς αγώνες. Οι συντεχνίες και οι εργαζόμενοι είχαν στη διάρκεια των αιώνων κάποιες μέρες εορτασμού και προώθησης των αιτημάτων τους στην τοπική κοινωνία. Στη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης μια μέρα του Σεπτεμβρίου ήταν αυτή που αναγόταν σε εργατική αργία.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες από το 1790, η 4η Ιουλίου, ημέρα της Ανεξαρτησίας γιορταζόταν από τους εργαζόμενους, κυρίως από τα πρώτα συνδικάτα που έθεταν την ίδια εποχή το πρώτο εργατικό αίτημα, αυτό του δεκαώρου εργασίας. Την Πρωτομαγιά του 1886 το Ευγενές Τάγμα των Ιπποτών Εργασίας (The Noble Order of the Knights of Labor), ένα κίνημα στις Η.Π.Α. που επεδίωκε να οργανώσει την παροχή και διανομή αγαθών σε συνεταιριστική βάση και αριθμούσε 700.000 μέλη, κήρυξε γενική απεργία σε συνεργασία με άλλες μικρότερες εργατικές ενώσεις της χώρας, μεταξύ των οποίων και η Αμερικανική Ομοσπονδία Εργασίας. Με βασικό αίτημα το οκτάωρο εργασίας -το κεντρικό σύνθημα «8 ώρες εργασία, 8 ώρες ανάπαυση και μόρφωση, 8 ώρες ύπνος» η απεργία κινητοποίησε περί τις 100.000 απεργούς στο Σικάγο κυρίως και συνδυάστηκε με υπαίθριες διαδηλώσεις, συμπλοκές με την Αστυνομία, θύματα και συλλήψεις. Η Αμερικανική Ομοσπονδία Εργασίας από τη χρονιά εκείνη και το 1892 πολλαπλασίασε τον αριθμό των μελών της και μέσω απεργιακών κινητοποιήσεων πέτυχε τη σύναψη συλλογικών συμβάσεων εργασίας στις οποίες εμπεριέχονταν και ρήτρες για τη διασφάλιση του οκταώρου.

Οι εξελίξεις αυτές στην άλλη άκρη του Ατλαντικού είχαν εντυπωσιάσει τους Ευρωπαίους ηγέτες εργατικών κινημάτων ώστε, να καθιερωθεί η εργατική Πρωτομαγιά από την επόμενη χρονιά για την προβολή των εργατικών διεκδικήσεων και βασικό αίτημα το οκτάωρο καθημερινής εργασίας. Στους εορτασμούς που ακολούθησαν προβλήθηκαν επίσης αιτήματα σχετικά με την απαγόρευση της παιδικής εργασίας, τη χειραφέτηση της γυναίκας, αντιρατσιστικά, αλλά και φιλειρηνικά, κατά των πολέμων και των εξοπλισμών κλπ.

Από τη δεύτερη χρονιά καθιέρωσης του εορτασμού, το 1891, καταγράφεται η μεγάλη απεργία των υφαντουργών στη Γαλλία και τα πρώτα θύματα μεταξύ των απεργών στη διάρκεια ταραχών που επακολούθησαν.

Οι Πρωτομαγιές των Ελλήνων εργατών

Το 1892 στο χώρο του Σταδίου ο  Σταύρος Καλλέργης οργάνωσε την πρώτη πρωτομαγιάτικη συγκέντρωση στην Ελλάδα. Η συγκέντρωση είχε περισσότερο συμβολικό χαρακτήρα καθώς συμμετείχαν σ’ αυτή 30  φίλοι του. Το 1893 όμως 2.000 άτομα συμμετείχαν στην Πρωτομαγιάτικη συγκέντρωση με αιτήματα: Κυριακή αργία, οχτάωρο, κρατική ασφάλιση στους «παθόντες εν τη εργασία». Το 1894 στο Στάδιο μια ογκώδης συγκέντρωση διεκδικεί τα παραπάνω αιτήματα.

Το 1936 ο Μάης βρίσκει τους εργάτες της Θεσσαλονίκης ξεσηκωμένους. Μετά από μια σειρά κινητοποιήσεων που αρχίζουν από τον Φλεβάρη, στις 4 Μάη 5.000 καπνεργάτες ξεκινούν πορεία στο κέντρο της πόλης. Στη διαδρομή γίνονται 10.000 και τα καταστήματα κλείνουν σε ένδειξη συμπαράστασης. Στις 8 Μάη γίνεται καθολική απεργία στη Θεσσαλονίκη, που εξαπλώνεται σε Ξάνθη, Αγρίνιο, Κομοτηνή, Σέρρες, Ελευσίνα. Στις 9 Μάη, ημέρα Σάββατο, 50.000 λαού διαδηλώνει. Κάτω από τα γραφεία των αυτοκινητιστών η αστυνομία σκοτώνει τον εργάτη Τάσο Τούση. Ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος, εμπνεύστηκε από τη δολοφονία του εργάτη και από τη συγκλονιστική φωτογραφία που έδειχνε τη μητέρα του γονατιστή να κλαίει πάνω από το νεκρό γιό της και γράφει το ποίημα «Επιτάφιος».

Το 1944 η μέρα της Πρωτομαγιάς λαμβάνει μια άλλη διάσταση για την Ελλάδα : οι γερμανικές αρχές Κατοχής εκτελούν στο σκοπευτήριο της Καισαριανής 200 πατριώτες για την αντιστασιακή τους δράση.